อิสิ : (ปุ.) ฤาษี, ฤษี (ผู้แสวงหาคุณความดี ผู้ถือบวช), บุคคลผู้แสวงหา, บุคคลผู้ แสวงหาความดี, บุคคลผู้ปรารถนาดี. วิ. สิวํ อิจฺฉตีติ อิสิ. อิสฺ คเวสนอิจฺฉาสุ, อิ. อิสิ เป็นชื่อของพระอิรยะ เป็นพระนามของ พระพุทธเจ้า ก็มี. ส. ฤษิ.
อิสิปตนมิคทายวน : (นปุ.) ป่าเป็นที่ตกไปแห่ง ฤาษีและเป็นที่ให้อภัยแก่เนื้อ, ป่าเป็นที่อยู่ แห่งฤาษีและห้ามฆ่าสัตว์.
อิสิปพฺพช อิสิปพฺพชฺช : (วิ.) บวชด้วยความเป็นฤาษี, บวชเป็นฤาษี.
อิสิปพฺพชา : อิต. การสละบ้านเรือนออกบวชเป็นฤษี
อีส : (วิ.) เป็นเจ้า, เป็นใหญ่, เป็นจอม,น้อย, ง่าย.
อุ : อ. เป็นอุปสรรค ใช้ต่อหน้าศัพท์มีความหมายว่า ขึ้น, นอก, เหนือ, บน
อุกฺกณฺฐิต : (วิ.) ผู้เป็นไปกับด้วยคอในเบื้องบน. อุปริ+กณฺฐ+อิต (อิ ธาตุ ต ปัจ.) กฺ สังโยค. ดูกิริยากิตก์ด้วย. อุกฺกนฺติ
อุกฺกาปาต : (ปุ.) การตกแต่งประทีป, อุกกา- บาต (แสงสว่างเป็นดวงไฟตกมาจาก อากาศ ผีพุ่งใต้), ส. อุลฺกาปาต.
อุกฺกูร : ก. สูงลาดขึ้น, เป็นเนินลาด, ลาดชัน, ตลิ่งสูง
อุขติ : ก. ไป, ถึง, เป็นไป
อุจฺจกุลีนตา : อิต. ความเป็นผู้เกิดในตระกูลสูง
อุจฺจารกรณฏฺฐาน อุจฺจารฏฺฐาน : (นปุ.) ที่เป็น ที่ถ่ายอุจจาระ, ส้วม, ถาน (ส้วมของพระ).
อุจฺฉิฏฺฐ : (วิ.) เป็นเดน. อุปุพฺโพ, ฉิทิ ฉิชฺชเน, โต. ส. อุจฺฉิษฺฏ.
อุชฺชงฺคล : (นปุ.) ที่เป็นที่ขาดเขินแห่งน้ำ, ที่ ดอน, อุทก+ชงฺคล ลบ ทก ซ้อน ชฺ.
อุชฺฌาปนก : (นปุ.) ความเป็นผู้ให้เพ่งโทษ, ฯลฯ.
อุชุตา : (อิต.) ความเป็นแห่งคนตรง, ฯลฯ. ตา ปัจ.
อุฏฺฐาน : (นปุ.) การลุกขึ้น, การตั้งขึ้น, การลุกรับ, การออดก (จากครรภ์), การคลอด ลูก, ความขยัน, ฯลฯ. ความเพียรเป็นเครื่อง ลุกขึ้น. อุปุพฺโพ, ฐาคตินิวุตฺติยํ, ยุ, ฏฺสํ โยโค. ส. อุตฺถาน.
อุฏฐายก : ก. ผู้มีความเพียรเป็นเหตุให้ลุกขึ้น, ผู้ขยัน
อุณฺณามย : (ปุ.) เครื่องลาดเป็นวิการแห่ง ขนสัตว์, เครื่องลาดทำด้วยขนสัตว์, เครื่อง ลาดแล้วด้วยขนสัตว์. อุณฺณาโลม
อุตฺตม : (วิ.) ดีที่สุด, เด่นที่สุด, ยิ่ง, เยี่ยม, ยอดเยี่ยม, เลิศ, ประเสริฐ, ประเสริฐสุด, สูงสุด, มากมาย, บริบูรณ์, อุดม. วิ. อพฺภุโต อพฺภูโต วา อตฺยตฺถํ อุตฺตโม. อุคฺคตตมตฺตา วา อุตฺตโม. อุศัพท์ ตม ปัจ. ซ้อน ตฺ บางคัมภีร์เป็น อุพฺภโต อพฺยตฺถํ อุตฺตโม. อุพฺภโต อตฺยตฺโถ อุตฺตโม. มติ ผู้เขียน. ส อุตฺตม.
อุตฺตมตา : อิต. ความเป็นของสูงสุด, ความเลิศ
อุตฺตรนิกาย : (ปุ.) อุตตรนิกาย ชื่อนิกายสงฆ์ ในพระพุทธศาสนา เป็นนิกายฝ่ายเหนือ ได้แก่ ฝ่ายมหายาน.
อุตฺตรสาธก : ค. ซึ่งช่วยเหลือ, เป็นเพื่อน
อุตฺตราธิการี : ค. ผู้เป็นทายาท, ผู้รับมรดก
อุตฺตรายน : (นปุ.) พระอาทิตย์เป็นไปเหนือ. วิ. อุตฺตรํ ทิสํ อยติ สุริโย เอตฺถาติ อุตฺตรายนํ. อุตฺตรปุพฺโพ, อิ อยฺ วา คมเน, ยุ. ความจริงโลกเอียงไปทางใต้ เพราะโลก เดินรอบดวงอาทิตย์. ส. อุตฺตรายณ.
อุตฺตริมนุสฺสธมฺม : (ปุ.) ธรรมของมนุษย์ ผู้ยิ่ง, ฯลฯ, ธรรมอันยิ่งของมนุษย์, ฯลฯ, คุณอันยิ่งของมนุษย์, ฯลฯ, อุตตริมนุสธัม. อุตตริมนุษยธรรม คือคุณธรรม (ความดี ผล) อันเกิดจากการปฏิบัติสมถะ (สมาธิ) ถึงขั้นจิตเป็นอัปปนา หรือจากการปฏิบัติ วิปัสสนาถึงขั้นละกิเลสเป็นสมุจเฉท มีคำ เรียกคุณธรรมนั้น ๆ อีกหลายคำ พระพุทธ เจ้าทรงห้ามภิกษุอวด ปรับอาบัติขั้นสูงถึง ปาราชิก วิ. อุตฺตริมนุสฺสานํ ญายินญฺเจว อริยานญฺจ ธมฺโม อุตฺตริ มนุสฺสธมฺโม.
อุตฺตริย : นป. ความเป็นของสูง, ความเลิศยิ่ง; คำกล่าวตอบ
อุตฺตาริตตฺต : นป. ความเป็นผู้อันเขาให้ข้ามพ้น; ความเป็นอันเขานำออกแล้ว
อุตุกาล : ป. กาลมีระดู, เวลามีประจำเดือน
อุทกนิมิตฺต : (วิ.) มีน้ำเป็นเครื่องหมาย (สีมามี....)
อุทกวาร : ป. วาระแห่งน้ำ, ถึงวาระเป็นผู้นำน้ำมาให้
อุทฺเทส : (ปุ.) การยกขึ้นแสดง, การยกขึ้น ชี้แจง, การยกขึ้นอ้างอิง, การแสดง, การชี้แจง, การบรรยาย, การสวด, คำชี้แจง, คำอธิบาย, พระปาติโมกข์ ชื่อพระบาลีที่ ยกขึ้นสวดทุกกึ่งเดือน, อุเทศ คือ การจัด อย่างสังเขปรวมเป็นข้อ ๆ ไว้ การสอน หรือการเรียนพระบาลี. อุปุพฺโพ, ทิสฺ ปกาสนอติสชฺชเนสุ, โณ, ทฺสํโยโค. ส. อุทฺเทศ.
อุทฺเทสิก : (ปุ.) การยกขึ้นแสดง, ฯลฯ, อุทเทส อุเทส (จัดอย่างหัวข้อที่ตั้งไว้ สังเขปรวม เป็นข้อ ๆ ไว้ การสอนหรือการเรียนบาลี). อุปุพฺโพ, ทิสฺ ปกาสเน, โณ, ทฺสํโยโค.
อุทฺเทสิกเจติย : (นปุ.) อุทเทสิกเจดีย์ เจดีย์ที่ สร้างขึ้นโดยเจตนาให้เป็นปูชนียวัตถุแทน องค์พระพุทธเจ้า เช่น พระพุทธรูป.
อุทฺธ : (อัพ. นิบาต) ข้างบน, เบื้องบน, เบื้องสูง, เหนือ, นอกเหนือไป, เลย, เกิน, ใน เบื้องบน, ในเบื้องสูง. อภิฯ และ รูปฯ เป็นนิบาตลงในอรรถสัตมี.
อุทฺธภาคิย : ค. ซึ่งอยู่ส่วนบน, เป็นส่วนเบื้องสูง
อุทฺธรตฺต : (นปุ.) กึ่งแห่งราตรี.อทฺธ+รตฺติแปลงอิเป็นอ.
อุปกฺโกส : (ปุ.) การกล่าวโทษ. อุปปุพฺโพ, กุสฺ อวฺหาเณ, โณ. บาลีเป็น ปโกส.
อุปกฏฺฐ อุปกฺกฏฺฐ : (วิ.) ใกล้, จวน. วิ. กณฺฐํ สมีป มุปคโต อุปกฏฺโฐ, กณฺฐสฺส กฏฺฐา- เทโส, ณโลโป วา, ฏฺสํโยโค. ลบ คต แล้วเปลี่ยนบทหน้าที่แปลงเป็น กฏฺฐ ไว้ หลัง. ส. อุปกณฺฐ.
อุปกปฺปติ : ก. เข้าไปให้สำเร็จ, บันดาลให้เป็นผล
อุปกรณ : (นปุ.) วัตถุเป็นเครื่องทำซึ่งความอุดหนุน, การอุดหนุน, การเกื้อกูล, การช่วยเหลือ, การส่งเสริม, ความอุดหนุน, ฯลฯ, เครื่องมือ, เครื่องใช้. อุปปุพฺโพ, กรฺ กรเณ, ยุ. ส. อุปกรณ.
อุปจารสมาธิ : (ปุ.) สมาธิเฉียด, อุปจารสมาธิ คือสมาธิยังไม่แน่วแน่ ยังไม่ดิ่งเป็นอัปปนา เป็นแต่จวน ๆ.
อุปชีวติ : ก. เป็นอยู่, อาศัยอยู่, ขึ้นอยู่
อุปชีวิก, - ชีวี : ค. ผู้อาศัยคนอื่นเป็นอยู่, ผู้พึ่งคนอื่น
อุปฏฺฐาน : (นปุ.) การอุปถัมภ์, ฯลฯ, ที่บำรุง, ที่เป็นที่บำรุง, ที่เป็นที่เข้าไปยืน, โรงฉัน. วิ. อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐติ เอตฺถาติ อุปฏฺฐานํ. ยุ ปัจ.
อุปฏฐานสาลา : อิต. ศาลาเป็นที่บำรุง, หอฉัน, โรงฉัน
อุปตฺติ อุปฺปตฺติ : (อิต.) การเกิด, การเกิดขึ้น, การบังเกิด, การบังเกิดขึ้น, ความเกิด, ฯลฯ, เหตุ, เหตุเครื่องบังเกิด, กำเนิด, การลง อุ. วิภตฺตุปฺปตฺติ การลงวิภัติ. อุปุพฺ โพ, ปทฺ คติยํ, ติ. วิ. อุปฺปชฺชนํ อุปตฺติ อุปฺปตฺติ วา. คำหลังซ้อน ป. ไทยใช้อุบัติ เป็นกิริยา ในความว่า เกิด เกิดขึ้น ใช้เป็น นามว่า การเกิดขึ้น. กำเนิด เหตุ รากเหง้า. ส. อุตฺปตฺติ.
อุปถจารี : (ปุ.) ชนผู้ประพฤติผิดทางโดยปกติ, ชนผู้มีปกติประพฤติผิดทาง, คนมีการประพฤติผิดทางเป็นปกติ.
อุปเทส : (ปุ.) คำสอนอันมาแล้วแต่อาจารย์ใน ปางก่อน, คำสอนที่สืบกันมาแต่อาจารย์ ในปางก่อน, อุบายเป็นเครื่องเข้าไปแสดง อ้าง, การแนะนำ, การสั่งสอน, การชี้แจง, คำแนะนำ, ฯลฯ. วิ. อาจาริยํ อุปคนฺตฺวา ทิสฺสตีติ อุปเทโส. อุปปุพฺโพ, ทิสฺ อุจฺจารเณ, โณ. ส. อุปเทศ.
อุปธิก : ค. มีอุปธิ, มีเครื่องผูกพัน, มีกิเลสเป็นเหตุให้เวียนเกิด