มูล : (วิ.) เป็นที่ตั้ง, เป็นที่พึ่ง, เป็นที่อาศัย, เป็นต้น, เป็นเดิม, ใกล้, เป็นทุน, เป็นมูล, เป็นเหตุ, ใหญ่, มูลฺ ปติฏฺฐายํ, อ.
มูล มูลก : (ปุ.) มัน, เผือก. มูลฺ ปติฏฺฐายํ โรปเน. วา, อ. เป็น นปุ. ก็มี.
มูลวิภุช : (ปุ.) รถ วิ. มูลานิ วิภุชตีติ มูลวิภุโช. มูลปุพฺโพ, วิ+ภุชฺ โกฏิลฺเล, อ.
มูลปริยาย : (ปุ.) การเล่าเรื่องเดิม, การเล่าเรื่องเกี่ยวกับมูลเหตุของธรรมทั้งหลาย.
มูลก : ป. เผือก, มัน
มูลกมฺมฏฺฐาน : (นปุ.) กัมมัฏฐานเดิม, กัมมัฏฐานอันเป็นเดิม, ได้แก่ เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ ซึ่งพระอุปัชฌาย์ให้เมื่อขอบรรพชาอุปสมบท.
มูลคนฺธ : ค. มีกลิ่นที่ราก
มูลพีช : นป. พืชเกิดจากราก
มูลย : นป. ค่าจ้าง, บำเหน็จ
กมฺมมูล : ค. มีกรรมเป็นมูลเหตุ
กมฺมมูลก : ค. ซึ่งเกิดขึ้นเพราะมีกรรมเป็นมูล
กรณี : (อิต.) คดี, เรื่อง, เรื่องเดิม, มูล, เหตุ. ส. กรณี.
การณ : (นปุ.) เหตุ, มูล, เค้า, มูลเค้า, วิ. กโรติ ผลนฺติ การณํ. อตฺตโน ผลํ กโรตีติ วา การณํ. กรฺ กรเณ, ยุ. ส. การณ.
โทสมูล : (วิ.) มีโทษะเป็นมูล วิ. โทโส มูลํ อสฺสาติ โทสมูลํ.
มูลา : (อิต.) มูลา ชื่อดาวฤกษ์กลุ่มที่ ๑๙ มี ๙ ดวง, ดาวช้างน้อย. ติฏฺฐติ สุภาสุภผล เมตฺถาติ มูลํ มูลา วา. มูลฺ ปติฏฺฐายํ, อ. อภิฯ ฎีกาอภิฯ.
กณฺณมูล : นป. โคนหู, กกหู
กุฑฺฑมูล : นป. รากไม้ชนิดหนึ่ง
กุสลมูล : (นปุ.) รากเหง้าแห่งความดี, ฯลฯ.
ขีรมูล : นป. ค่าน้ำนม, เงินสำหรับซื้อน้ำนม
ชชฺฌริมูล : (ปุ.?) มันเสา.
ชิวฺหามูลย : ป. ลิ้นไก่
ตณฺหามูลก : ค. เป็นรากเง่าแห่งตัณหา
ตมฺพกมูล : นป. มันแดง, เผือก
ตุมูล : ค. ยิ่งใหญ่, กว้างใหญ่
ทิสามูลฬฺห : ค. ผู้หลงในทิศ, ผู้หลงทาง
ธญฺญมูล : (นปุ.) น้ำส้มพะอูม.
นิมฺมูล : ค. ซึ่งปราศจากราก
ปาทมูล : นป. พื้นเท้า, ฝ่าเท้า
พาหุมูล : (นปุ.) รักแร้. วิ. พาหูนํ ภุชานํ มูลํ พาหุมูลํ.
พาหุมูลวิภูสน : (นปุ.) ทองต้นแขน, กำไลแขน, กำไลมือ.
โพธิมูล : นป. โคนโพธิ
มล : (นปุ.) ธรรมชาตอันตัดเสียซึ่งความเป็นของอันยังใจให้เจริญ, สิ่งอันตัดเสียซึ่งความเจริญของใจ. มน+ลุ ธาตุ อ ปัจ.
สุขุมมูล : (นปุ.) รากฝอย.
หตฺถกมฺมมูล : (นปุ.) ค่าจ้าง, ค่าบำเหน็จ.
อกุสลมูล : (นปุ.) รากเหง้าแห่งความชั่ว, รากเหง้าแห่งบาป, รากเหง้าแห่งอกุศล มี ๓ คือ โลภะ โทสะ และ โมหะ.
อุมฺมูล : ค. ซึ่งถูกถอนราก
อุมฺมูลน : นป. การมีรากโผล่ขึ้น
กจวร : (ปุ.) หยากเยื่อ (เศษของที่ทิ้งแล้ว), มูล ฝอย, ขยะมูลฝอย. วิ. นานาวิเธ สํกาเร ราสีกรณวเสน กจตีติ กโจ. กจฺ พนฺธเน, อ. กโจ เอตฺถ อิจฺฉิตพฺโพติ กจวโร. วรฺ อิจฺฉายํ, อ. วิ. ใช้ อิสฺ ธาตุแทน.
มุลาล มุฬาล : (ปุ. นปุ.) รากเหง้า. วิ. มูเลชายตีติ มุลาโล มุฬาโล วา. มูล+อล ปัจ. รัสสะ. มูลฺ ปติฏฺฐายํ, อโล, รสฺโส. มีลฺนิมีลเน วา, อโล. แปลง อี เป็น อุ. ศัพท์หลัง แปลง ล เป็น ฬ.
กณฺณคูถ กณฺณคูถก : (ปุ.) ขี้หู. ส. กรฺณมูล.
กุปฺป : (นปุ.) มูลแร่ (นอกจากทองคำและเงิน). คุปฺ รกฺนขเณ, อ, ทฺวิตฺติ.
จิตฺตก : (ปุ.) จิตมูลเพลิง เจตมูลเพลิง ชื่อ- พรรณไม้เล็กๆ ใช้ทำยาไทย. จิตฺ หึสา- คนฺเธสุ, ณฺวุ แปลง ต เป็น ตฺต
ฉกน, - นก : นป. มูลสัตว์
ฉคณ : ป., นป. มูลวัวแห้ง
ฉนฺทมูลก : ค. มีความพอใจเป็นมูล
ชาติปภว : ป. ต้นเหตุแห่งชาติ, มูลเหตุที่ให้เกิด
เชฏฺฐมาส : (ปุ.) เดือนมีพระจันทร์เพ็ญสวย ฤกษ์เชษฐา, เดือนเจ็ด. เป็น เชฏฺฐมูลมาส ก็มี.
ฐาน : (วิ.) เป็นที่ตั้ง, เป็นที่อันเขาตั้ง, เป็นที่ ยืน, เป็นที่อันเขายืน. วิ. ติฏฺฐติ เอตฺถาติ ฐานํ. ติฏฺฐิยเต เอตฺถาติ วา ฐานํ. เป็นที่ตั้ง แห่งผล วิ. ติฏฺฐติ ผลํ เอตฺถาติ ฐานํ. เหตุ, มูลเค้า. ฐา คตินิวตฺติยํ, ยุ.
ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐาน : (นปุ.) กัมมัฎฐานมี ประชุมแห่งอาการห้ามีหนังเป็นที่สุดเป็น อารมณ์ มี วิ. ดังนี้ :- ๑ กณฺ ปัจ. สมุหตัท. ปญฺจนฺนํ อาการานํ สมุโห ปญฺจกํ ฉ.ตุล. ตโจ ปริยนฺโต ยสฺส ตํ ตจ ปริยนฺตํ วิเสสนบุพ.กัม ตจปริยนฺตญฺจ ตํ ปญฺจ- กญฺจาติ ตจปญฺจกํ. ฉ. ตุล ตจปญฺจกํ อารมฺมณํ ยสฺส ตํ ตจฺปญฺจการมฺมณํ. วิเสสนบุพ.กัม. ตจปญฺจการมฺมณญฺจ ตํ กมฺมฏฺฐานญฺจาติ ตจปญฺจกกมฺมฏฐานํ. นอกจากนี้ยังมีสำนวน แปลอย่างอื่นอีก คือกัมมัฏฐานมีหมวด แห่งส่วนห้าแห่งอาการมีหนังเป็นที่สุด เป็นอารมณ์กัมมัฏฐานอันบัณฑิตกำหนด ด้วยอาการมีหนังเป็นที่ห้าด้วยอารมณ์, พึง ตั้ง วิ. ตามสำนวนแปล. กัมมัฏฐานนี้เป็น กัมมัฏฐานแรก ซึ่งพระอุปัชฌาย์สอนนาค ก่อนที่จะบรรพชาอุปสมบท สำหรับใช้ ภาวนาจึงเรียกว่า มูลกัมมัฏฐาน เป็น สมถกัมมัฏฐานก็ได้เป็นวิปัสสนากัมมัฏ- ฐานก็ได้ แล้วแต่การภาวนาว่า เกสา โลมา นขา ทันตา ตโจ ตโจ ทันตา ทขา โลมา เกสา ไม่ได้พิจารณาว่า ผม ฯลฯ ไม่งาม ฯลฯ ก็เป็นสมถกัมมัฏฐาน ถ้าพิ – จารณาผม ฯลฯ แยกให้เห็นเป็น สามัญ – ลักษณะ ก็เป็นวิปัสสนากัมมัฏฐาน.