อุปนิชฺฌายติ : ก. เพ่งพินิจ, ไตร่ตรอง
ฌาน : (นปุ.) ความคิด, ความพินิจ, ความเพ่ง. วิ. ฌายเตติ ฌานํ. เฌ จินฺตายํ, ยุ. ปจฺจนิเก นีวรณธมฺเม ฌาเปตีติ วา ฌานํ. ฌปฺ ฌาปฺ วา ทาเห, ยุ. รูปฯ ๕๘๑ วิ. ฌายตีติ ฌานํ. เฌ ธาตุ ยุ ปัจ. ใน วิ. แปลง เอ เป็น อาย บทปลงแปลง เอ เป็น อา.
ฌายน : (นปุ.) ความเพ่ง, ความพินิจ, ความรุ่งเรือง, ฯลฯ. เฌ จินฺตายํ ทิตฺติยญจฺ ยุ.
ฌายี : (วิ.) ผู้เพ่ง, ผู้พินิจ, ผู้มีฌาน.
ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติ : อิต. ความทนต่อการเพ่งด้วยทิฐิ, อดทนต่อการเพ่งพินิจเพราะทิฐิ, ความปักใจดิ่งด้วยทิฐิ
อิกฺขณ อิกฺขน : (นปุ.) การเห็น, การดู, การ แลดู, การเพ่ง, ความแลดู, ความพินิจ, ความรู้, ความกำหนด, เครื่องหมาย, ยุ ปัจ.
อุปนิชฺฌาน : (นปุ.) การเพ่งด้วยใจ, การพินิจ, การพิจารณา, ความเพ่งด้วยใจ, ฯลฯ. อุป นิ ปุพฺโพ, เฌ จินฺตายํ, ยุ.
เปกฺข : (วิ.) ดู, เห็น, ปรากฏ, เพ่ง, มุ่ง, จดจ่อ. ป+อิกฺขฺ+ณ ปัจ.
อปโลกี : ค. มองดู, เพ่ง, ระวัง, เตือน
อภิชฺฌาติ : ก. อยาก, โลภ, เพ่ง
อิกฺขติ : ก. เห็น, ดู, เพ่ง
ฌายติ : ก. เพ่ง, ตรึก; เผา, ไหม้
ปชฺฌายติ : ก. เพ่ง, ตรึกตรอง
อนุสญฺเจเตติ : ก. เพ่ง, ตรึก, พิจารณา
อปชฺฌายติ : ก. เพ่ง, พิจารณา
กรุณาฌาน : นป. การเพ่งอันเกี่ยวกับความกรุณา
กสิณปริกมฺม : นป. กิจเบื้องต้นคือการเตรียมหาวัตถุก่อนที่จะลงมือเพ่งกัมมัฏฐาน
กสิณมณฺฑล : นป. วัตถุกลมๆ เช่น กระด้ง สำหรับเพ่งเวลาทำกัมมัฏฐาน
กาจนา : อิต. ความตรึกตรอง, ความพินิจ; เครื่องชั่ง
ฉิทฺทคเวสี : ค. ผู้เพ่งโทษคนอื่น, ผู้คอยจับผิดผู้อื่น, ผู้คอยมองหาจุดอ่อนผู้อื่น
ฌายก : ค. ผู้เพ่ง, ผู้ตรึก, ผู้เข้าสมาธิ; ผู้เผา, ผู้ก่อไฟ
ฌายย : นป. การเพ่ง, การเข้าสมาธิ; การเผา
เตชกสิณ : นป. การเพ่งกรรมฐานมีไฟเป็นอารมณ์
เตโชกสิณ : (นปุ.) การเพ่งไฟ, เตโชกสิณ.
นิชฺฌาน : (นปุ.) การดู, การแลดู, การเห็น, การแพ่ง, การพินิจ, การพิจาร, ปัญญา อุ. นิชฺฌานพลา ปณฺฑิตา บัณฑิตท. มี ปัญญาเป็นกำลัง. นิปุพฺโพ, เฌ ฌาน- ญาเณสุ, ยุ. แปลง เอ เป็น อา.
นิชฺฌาปย : ค. มีความพินิจพิจารณา, มีความพินิจพิเคราะห์
นีลกสิณ : นป. นีลกสิณ, วัตถุสีน้ำเงินหรือเขียวซึ่งใช้เพ่งเมื่อทำสมาธิ
ปฏิกฺขติ : ก. เพ่งเฉพาะ, มองดู, คาดหมาย
ปฐวีกสิณ : นป. ปฐวีกสิณ, ดินสำหรับเพ่งเพื่อจูงจิตให้เป็นสมาธิ
เปกฺขก : ค. ผู้เพ่งดู
เปกฺขณ : นป. การเพ่งดู
เปกฺขติ : ก. เพ่งดู
เปกฺขา : (อิต.) อันเพ่ง, ฯลฯ, การเพ่ง, ฯลฯ, ความเพ่ง, ฯลฯ.
โยคี : (วิ.) ผู้มั่นคง, ฯลฯ, ผู้เพ่ง, ผู้ขยัน, ฯลฯ.
วณฺณกสิณ : นป. วรรณกสิณ, การเจริญสมาธิโดยการเพ่งสี
วิชฺฌายติ : ก. ย่อมเพ่ง
สมาธิ : (ปุ.) ความตั้งมั่น, ความตั้งใจมั่น, ความตั้งมั่นด้วยดีแห่งจิต, ความตั้งมั่นด้วยดีในจิตในอารมณ์เดียว, ความไม่ส่ายไปแห่งจิต, ความสำรวมใจให้แน่วแน่, การตั้งจิตไว้ด้วยดีในอารมณ์เดียว, สมาธิ คือ ความที่จิตมีอารมณ์เป็นหนึ่ง ความที่จิตตั้งมั่นอยู่ในอารมณ์ใดอารมณ์หนึ่งโดยเฉพาะ ความที่จิตแน่วแน่อยู่ในอารมณ์ใดอารมณ์หนึ่งเฉพาะ ความที่จิตเพ่งอยู่สิ่งใดสิ่งหนึ่งโดยเฉพาะ. วิ. เอกาลมฺพเน สํ สุฏฐุ อาธานํ สมาธิ. สํปุพฺโพ, ธา ธารเณ, อิ. รูปฯ ๕๘๒ วิ. สมฺมา สมํ วา จิตฺตํ อาทธาตีติ สมาธิ. สมาธิใช้เป็นกุศลธรรมเป็นส่วนมากแต่ในที่บางแห่งท่านต้องการให้ชัดจึงเติมศัพท์ที่บ่งชัดไว้ข้างหน้าฝ่ายดี ท่านเติม สมฺมา เป็น สมฺมาสมาธิ ฝ่ายชั่ว ท่านเติม มิจฺฉา เป็นมิจฺฉาสมาธิ ดูคำ สติ ประกอบ. ส. สมาธิ.
อชฺฌตฺตนิลกสิณาทิรูปชฺฌานวส : (ปุ.) อำนาจแห่งการเพ่งซึ่งรูปมีกสิณอันบัณฑิตกำหนดแล้วด้วยสีเขียวอันเป็นไปทับซึ่งตนเป็นต้น.
อฌายิโน : ค. ผู้ไม่เพ่ง
อนภิชฺฌา : อิต. ความไม่เพ่งเล็ง, ความไม่ปรารถนา
อนภิชฺฌาลุ : ค. ไม่มีความโลภ, ไม่เพ่งเล็ง
อนภิชฺฌิต : ค. อัน......ไม่เพ่งเล็ง
อนุปวาท : (ปุ.) การไม่เข้าไปว่ากล่าว, การไม่เพ่งโทษ, การไม่กล่าวร้าย.
อนุปสฺสนา : (อิต.) การตามเห็น, การเพ่งเล็ง, การพิจารณา, การพิจารณาเห็น, การพิจารณาเนืองๆ, ความตามเห็น, ฯลฯ, อนุปัสสนาพิจารณาด้วยปัญญา, ปัญญา.อนุปสฺสนาวุจฺจติปญฺญา.ไตร. ๓๐/๘๐/๑๖๐.
อนุเปกฺขติ : ก. เพ่งดู, จ้องดู, พิจารณา, ไตร่ตรอง
อนุเปกฺขนตา : อิต. การเพ่ง, การพิจารณา, การไตร่ตรอง
อปฺปฏิเวกฺขิย : ค. อันไม่เพ่ง, ไม่พิจารณา
อปฺปณา : อิต. การทำใจให้แน่วแน่, การเพ่ง
อเปกฺขวนฺตุ : ค. ผู้หวัง, ผู้ปรารถนา, ผู้เพ่ง
อเปกฺขิต : กิต. หวังแล้ว, ปรารถนาแล้ว, เพ่งแล้ว