ตุมฺหาทิส ตุมฺหาทิสี : (วิ.) ผู้เช่นท่าน, เห็น ราวกะว่าซึ่งท่าน, เห็นราวกะว่าท่าน. วิ. ตุมฺห วิย ทิสฺสตีติ ตุมฺหาทิโส ตุมฺหาทิสี วา. ตุมฺหบทหน้า ทิสฺ ธาตุ กฺวิ ปัจ. รูปฯ ๕๗๒.
ตุรค ตุรงฺค : (ปุ.) สัตว์ผู้ไปเร็ว, ม้า. วิ. ตุรํ สีฆํ คจฺฉตีติ ตุรโค ตุรงฺโค วา. ตุรปุพฺโพ, คมฺ คติยํ, กฺวิ, ศัพท์หลัง ลงนิคคหิตอาคม. ส. ตุรค ตุรงฺค ตุรงฺคม.
ตุลา : (อิต.) ขื่อ, เสาขื่อ, ไม้ขื่อ, รอด, เสาดั้ง. วิ. ตุลยติ สํฆาเฏสุ ปติฏฐาตีติ ตุลา. ตุลฺ ปติฏฐายํ, อ, อสฺสุตฺตํ. ปกฺขานํ สมตาหิต ภาวกรณโต ตุลยติ เอตายาติ วา ตุลา. ตุลฺ อุมฺมาเณ, อ, อิตฺถิยํ อา.
ตูณ ตูณีร : (ปุ.) แล่งธนู, แล่งศร, แล่งปืน. วิ. ตุเณนฺติ สเร เอตฺถาติ ตูโณ ตูณีโร วา ตูณี วา. ตูณฺ ปูรเณ, อ, อีโร วา. ศัพท์ที่ ๓ อ ปัจ. อี อิต. หรือ ลง อี ปัจ.
ตูณี : (อิต.) แล่งธนู, แล่งศร, แล่งปืน. วิ. ตุเณนฺติ สเร เอตฺถาติ ตูโณ ตูณีโร วา ตูณี วา. ตูณฺ ปูรเณ, อ, อีโร วา. ศัพท์ที่ ๓ อ ปัจ. อี อิต. หรือ ลง อี ปัจ.
เตชสี เตชสฺสี : (วิ.) ผู้มีอำนาจ, ผู้มีเดช (อำนาจ). วิ. เตโช อสฺส อตฺถีติ เตชสี เตชสฺสี วา. สี ปัจ. ศัพท์หลังซ้อน สฺ หรือ แปลง สี เป็น สฺสี.
เตปิฏก : (วิ.) ผู้ทรงไว้ซึ่งหมวดแห่งปิฏกสาม วิ. ติปิฏกราสึ ธาราตีติ เตปิฏโก. ผู้ทรงไว้ ซึ่งปิฏกสาม วิ. ติปิฏกํ ธาเรตีติ เตปิฏโก. ผู้ทรงไว้ซึ่งพระพุทธพจน์คือหมวดแห่ง ปิฏกสาม วิ. เตปิฏกํ เอว พุทฺธวจนํ ธาเรตีติ เตปิฏโก. เตปิฏกพุทฺธวจนํ ธาเรตีติ วา เตปิฏโก. ผู้ทรงไว้ซึ่งหมวดสามแห่งปิฏก วิ. ปิฏกสฺส ติกํ ธาเรตีติ เตปิฏโก. เตปิฏกํ ธาเรตีติ วา เตปิฏโก.
เตรส เตฬส : (ไตรลิงค์) สิบสาม วิ. ตโย จ ทส จาติ เตรส. ตีหิ วา อธิกาติ เตรส. แปลง ติ เป็น เต ศัพท์หลังแปลง ร เป็น ฬ. รูปฯ ๓๙๖.
ถน : (ปุ.) นม (อวัยวะสองเต้าที่หน้าอก สัตว์ บางชนิดมีหลายเต้า), เต้านม, ถัน. ตนุ วิตฺถาเร, อ, ตสฺส โถ. ถรฺ เทวสทฺเท วา, อ. เถนฺ โจริเย วา. อภิฯ และ ฏีกาอภิฯ.
ถริ : (วิ.) มั่น, คง, มั่นคง, ตั้งมั่น, ยั่งยืน, แข็ง, แข็งแรง, คงที่. ฐา ถา วา คตินิวุตติยํ, อิโร. ถ้าตั้ง ฐา ธาตุ ก็แปลงเป็น ถา.
ถิ ถี : (อิต.) หญิง, สตรี, สัตรี. วิ. ถียติ คพฺโภ เอติสฺสาติ ถี. ถียติ สงฺฆาตํ คจฺฉติ คพฺโภ เอติสฺสาติ วา ถี. เถ สทฺทสงฺฆาเตสุ, อี. ธา ธราฌณ วา, อี. แปลง ธ เป็น ถ ศัพท์ต้น รัสสะ. ส. สตรี.
ถูณ : (ปุ.) เสา, หลัก, หลักเป็นที่บูชายัญ. วิ. อภิตฺวียฺตีติ ถูโณ. ถุ ถู วา อภิตฺถเว, อูโณ. ธรฺ ธารเณ วา, ยุ, รฺโลโป, ธสฺส โถ, อสฺสุตฺตํ, ทีโฆ จ. ไม่ทีฆะเป็น ถุณ บ้าง.
เถต : (วิ.) มั่น, คง, มั่นคง, แข็งแรง, แน่นอน, เป็นหลักฐาน. ฐา ถา วา คตินิวุตฺติยํ, โต. แปลง อา เป็น เอ ถ้าตั้ง ฐา พึงแปลง เป็น ถา.
ทกฺขิเณยฺย : (วิ.) ผู้ควรเพื่ออันรับซึ่งทักษิณา วิ. ทกฺขิณํ ปฏิคฺคหิตุ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย. ผู้ควรซึ่งทักษิณา วิ. ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย. ทกฺขิณาย อนุจฺฉวิโก โหตีติ วา ทกฺขิเณยฺโย. เณยฺยปัจ. บาลีไวยากรณ์ ลง เอยฺย ปัจ.
ทกฺขิต ทิกฺขิต : (วิ.) ผู้บวช, ผู้ประพฤติพรต. ทกฺขฺ ทิกฺขฺ วา มุณฺฑิเย, โต, อิอาคโม.
ทนฺตโปณ ทนฺตโปน : (ปุ.) ไม้ชำระฟัน, ฯลฯ. วิ. ทนฺเต ปุนาติ อเนนาติ ทนฺตโปโณ ทนฺตโปโน วา. ทนฺตปุพฺโพ, ปุ สุทฺธิกรเณ, ยุ.
ทนฺตสฐ ทนฺตสฏฺฐ : (ปุ.) มะนาว วิ. อมฺพิล- ตฺตา ทนฺตสฺส สโฐ สฏฺโฐ วา อปการโก ทนฺตสโฐ ทนฺตสฏฺโฐ วา. สฐ หึสายํ, อ. ศัพท์หลังซ้อน ฏฺ.
ทปฺป : (วิ.) เขลา, โง่, กระด้าง, หยิ่ง, จองหอง, โอ้อวด, ไว้ตัว, อหังการ. ทา กุจฺฉิตคมเน, อโป, รสฺโส, ปฺสํโยโค. หรือลง อพฺพ ปัจ. แปลง พ เป็น ป.
ทปฺปณ ทปฺปน : (นปุ.) แว่น, กระจก, วิ. ทิปฺปติ เอตฺถาติ ทปฺปโณ ทปฺปโน วา. ทิปฺ ทิตฺติยํ, ยุ. ลง ย ปัจ. ประจำหมวดธาตุ เป็น ทิปฺย แปลง ปฺย เป็น ปฺป ยุ เป็น อน ศัพท์ต้น แปลง น เป็น ณ.
ทพฺพน : (นปุ.) ความเขลา, ฯลฯ. ทุ. กุจฺฉิต คมเน, ยุ. พฤธิ อุ เป็น โอ แปลง โอ เป็น อว แปลง ว เป็น พ ซ้อน พฺ
ทรี : (อิต.) ซอกภูเขา, ถ้ำ. ทรฺ ภเย, อี. ทรฺ วิทารเณ วา. เป็น ทริ ก็มี ส. ทร.
ทว : (ปุ.) การเล่น, กีฬา, ความสนุก, ความเฮ ฮา, ความร่าเริง, ความรื่นเริง. ทวฺ. วิหาเร. อ. ป่า, หมุ่ไม้, ต้นไม้. ทุ คติยํ หึสายํ วา วุทฺธิยํ วา, โณ, เป็น ทวา (อิต.)ก็มีส.ทว,ทาว.
ทฺวติปตฺต : (ปุ.) บาตรสองหรือบาตรสาม, สองบาตรหรือสามบาตร, สองสามบาตร, วิ. ทฺวิปตฺตา วา ติปตฺตา วา ทฺวติปตฺตา.
ทฺวิช : (ปุ.) พราหมณ์ ชื่อคนวรรณะที่ ๒ ในวรรณะ ๔ วิ. กุลาจารพฺราหฺมณวเสน ทฺวิกฺขตฺตํชาตตฺตตา ทฺวิโช. ฟัน (กระดูกเป็นซี่ๆ อยู่ในปาก) วิ. ทฺวีสุ ฐาเนสุ ทฺวิกฺขตฺตุ วา ชายเตติ ทฺวิโช. สัตว์ผู้เกิดสองหน, นก. วิ. มาตุกุจฺฉิโต อณฺฑโต จาติ ทฺวิกฺขตฺตุชาตตฺตา ทฺวิโช. ส. ทฺวิช.
ทฺวิปท : (นปุ.) เท้าสอง, สองเท้า. วิ. เทฺว ปทานิ ทฺวิปทํ ทฺวิปทานิ วา.
ทฺวิปท ทฺวิปาท : (วิ.) มีเท้าสอง, มีสองเท้า. วิ. เทฺว ปทา ปทานิ วา ปาทา วา ยสฺส โส ทฺวิปโท ทฺวิปาโท วา. ส. ทฺวิปท.
ทฺวิสต : (นปุ.) ร้อยสอง, สองร้อย. วิ. เทฺว สตานิ ทฺวิสตํ ทฺวิสตานิ วา. หมวดสอง แห่งร้อย วิ. สตสฺส ทฺวิกํ ทฺวิสตํ. ฉ. ตัป. ลบ ก แล้ว กลับบท รูปฯ ๓๙๙.
ทสฺสนีย : (วิ.) ควรซึ่งอันเห็น, ควรซึ่งอันดู, ควรเพื่ออันเห็น, ควรเพื่ออันดู, น่าดู, น่าชม, งาม, ทัศนีย์, ทรรศนีย์, ทัศไนย. วิ. ทสฺสนํ ทสฺสหตฺถํ วา อรหตีติ ทสฺสนิโย. ทสฺสน+ อียํ ปัจ. ฐานตัท. กัจฯ และรูปฯ ลง อิย ปัจ. ได้รูปเป็น ทสฺสนีย. ทสฺสนีย ที่ เป็นกริยานั้น เป็น ทสฺ ธาตุ อนีย ปัจ. แปลง ทิสฺ เป็น ทสฺส. ส. ทรฺศนีย.
ทาฐาวุธ ทาฒาวุธ : (ปุ.) สัตวืมีเขี้ยวเป็นอาวุธ, งู. วิ. ทาฐา ทาฒา วา ตสฺส อาวุโธ ติ ทาฐาวุโธ ทามาวุโธ วา.
ทาตฺต : (นปุ.) เคียว ชื่อเครื่องมือสำหรับเกี่ยว ข้าวหรือหญ้า วิ. ทนติ อเนนาติ ทาตฺตํ ทา ลเวนา, โต, ทฺวิตฺตํ. ทาติ วีหโย ฉินฺทติ อเนนาติ วา ทาตฺตํ. ทา อวขณฺฑเน. เป็นทาตฺร โดยลง ตฺรณฺ ปัจ. บ้าง. ส. ทาตฺร.
ทายก : (วิ.) ผู้ให้ วิ. เทตีติ ทายโก. ททาตีติ วา ทายโก. ทา ทาเน, ณวุ.
ทารุ : (นปุ.) ไม้, เปลือกไม้, ท่อนไม้, ชิ้นไม้, ไม้แห้ง, ฟืน. วิ. ทรียตีติ ทารุ. ทรียนฺเต เอเตหีติ วา ทารุ. วิ. หลังนี้ จากโมคฯ. ทรฺ วิทารเณ, ณุ. ทารุ. ที่มาคู่กับไม้ไม่มีแก่น แปล ทารุ ว่าไม้จริง (ไม้มีแก่น). ส. ทารุ
ทารุณ : (วิ.) หยาบ, หยาบช้า, ร้าย, ดุร้าย, โหดร้าย, น่าสะพรึงกลัว. วิ ทาเรติ วิทาเรตีติ ทารุโณ. ทรฺ วิทารเน, อุโณ, กุโน วา. ถ้าลง กุน ปัจ. สบ กฺ แปลง น เป็น ณ. ส. ทารุณ.
ทาส : (ปุ.) ป่าว, คนรับใช้, คนใช้, ทาส. โบราณเขียน ทาษ. วิ ทาสนฺเตตสฺสาติทาโส. ทาสุ ทาเน, อ. ทาตพฺโพติ วา ทาโส. ทา ทาเน, โส. ส. ทาส.
ทิฏฺฐนฺต : (ปุ.) ตัวอย่าง, อุทาหรณ์. วิ. ทสฺสี- ยเต อเนนาติ ทิฏฺฐนฺโต. ทิฏโฐ วา ปกตสฺส อนฺโต ปริสมตฺถิ เยเนติ ทิฏฺฐนฺโต.
ทิน :
(ปุ.) คนเข็ญใจ, คนยากจน. ทิ ที วา ขเย, อิโน. ดู ทิน ด้วย. ทินจฺจย : (ปุ.) เย็น (เวลา..), เวลาเย็น, เวลา ใกล้ค่ำ, วิ. ทินานํ อจฺจโย อติกฺกโม อวสานํ วา ทินจฺจโย.
ทิส : (ปุ.) ข้าศึก, ศัตรู. วิ. ทิสตีติ ทิโส. ทิสฺ อปปีติยํ, อ. ทุสฺสตีติ วา ทิโส. ทุสฺ โทสเน, อ. แปลง อุ เป็น อิ.
ทิสมฺปติ : (ปุ.) ทิสัมปติ ชื่อของพระราชา, พระราชา. วิ. ทิสานํ ปติ ทิสมฺปติ (ผู้เป็นใหญ่แห่งทิศ ท.) ทิสํ ปาเลตีติ วา ทิสมฺปติ. ทิสาปุพฺโพ, ปา รกฺขเณ, ติ. รัสสะ อา ที่ สา และ ป่า ลงนิคคหิตอาคมที่บทหน้า แปลง เป็น ม.
ทีธิติ : (อิต.) ความรุ่งเรือง, รัศมี, แสง, แสงสว่าง. วิ. ทีธฺยตีติ ทีธีติ. ทีธิ ทิตฺติยํ, ติ. ทิปฺปตีติ วา ทีธีติ. ทิปฺ ทิตฺติยํ, ติ, ปสฺส โธ, อิอาคโม, ทีโฆ. ส. ทีธีติ.
ทุกฺขขย ทุกฺขกฺขย : (ปุ.) ความสิ้นแห่งทุกข์, ความสิ้นไปแห่งทุกข์, ทุกขขยะ ทุกขักขยะ ชื่อของพระนิพพาน, พระนิพพาน. วิ. สพฺพทุกขานํ ขยการณตฺตา ทุกฺขขโย ทุกฺขกฺขโย วา.
ทุกูล : (นปุ.) ผ้าทำด้วยเปลือกไม้ล ผ้าเปลือกไม้. วิ. ทุกฺเขน กุลยเตติ ทุกูลํ. ทุปุพฺโพ, กุลฺ อาหรเณ, อ. ทุเมหิ ชาตํ กูลนฺติ วา ทุกูลํ. ณ ปัจ. ราคาทิตัท. ผ้าสาณะ ก็แปล เป็น ทุกุล ก็มี.
ทุคคต : (วิ.) ยาก, จน, ยากจน, เข็ญใจ. วิ. ทุ นินฺทิตํ คติ คมน มสฺสาติ ทุคฺคโต. ทุกฺเขน วา กิจฺเฉน คตํ คมนํ ยสฺส โส ทุคฺคโต. อถวา, ทุกฺเขน กิจฺเฉน คต คมนํ อนฺน ปานาทิลาโภ ยสฺส โส ทุคฺคโต . ส. ทุรฺคต.
ทุคฺคนฺธ : (วิ.) มีกลิ่นชั่ว, มีกลิ่นเหม็น. วิ. ทุฏฺโฐ กุจฺฉิโต วา คนฺโธ อสฺสาติ ทุคฺคนฺโธ.
ทุจฺจริต : (นปุ.) ความประพฤติชั่ว, ความประพฤติเสียหาย, บาป. วิ. ทุ กุจฺฉิตํ จริตํ ทุจฺจริตํ. สารัตถทีปนี วิ. ทุฏฐ จริตํ ทุจฺจริตํ. วิเสเสหิ วา ทูสิตํ จริตนฺติ ทุจฺจริตํ. ทูสิต นั้นคือ ทุสฺ โทสเน, โต, อิอาคโม, ทีโฆ. คำ ทุจจริตนี้ ไทยใช้ว่า คดโกง, ฯลฯ. ส. ทุรฺศฺจริต ทุรฺจริต.
ทุชน ทุชฺชน : (ปุ.) คนชั่ว, คนร้าย, คนชั่วร้าย, คนชั่วช้า, ทรชน, ทุรชน วิ. ทุโก ชโน ทุชโน ทุชฺชโน วา.
ทุฎฺฐุลฺล : (วิ.) ชั่ว, ร้าย, ลามก, หยาบ, ชั่ว หยาบ, หยาบช้า, ชั่วช้า, ตลกคะนอง. วิ. ทุฎฺฐุ นิสฺสิตํ ทุฎฺฐุลฺลํ. ทุฎฺฐุ ฐานํ วา ทุฏฺฐุลฺลํ. ล ปัจ. แปลงเป็น ลฺล นิสสิตตัท. รูปฯ ๓๖๘.
ทุทิน ทุทฺทิน : (นปุ.) วันพยับฝน, วันอากาศ ชื้น, วันฟ้าชอุ่ม, วันฟ้าชอุ่มฝน, วันมืด ฝน, วันครึ้มฟ้าครึ้มฝน, ทุรทิน. วิ. ทุฏฺฐุ ทุฎฐ วา ทินํ ทุทินํ ทุทฺทินํ วา.
ทุปญฺญ ทุปฺปญฺญ : (วิ.) มีปัญญาอันโทษประทุษร้ายแล้ว, มีปัญญาชั่ว, มีปัญญา ทราม, มีปัญญาเสีย. วิ ทุฏฺฐา ปญฺญา ยสฺส โส ทุปญฺโญ ทุปฺปญฺโญ วา.
ทุภร พุพฺภร : (วิ.) ผู้อัน...เลี้ยงได้โดยยาก วิ. ทุกฺเขน ภริยตีติ ทุภโร ทุพฺภโร วา. ทุกฺข+ภรฺ+ข ปัจ. รูปฯ ไขว่า ได้แก่ มหิจฺฉ.